امروزه گردشگری به صورت یکی از مهمترین نیروهای محرکه توسعه اقتصادی در بسیاری از کشورهای جهان درآمده است. در رونق این صنعت علاوه بر طبیعت زیبا و متنوع، آداب و رسوم، پشینه تاریخی و فرهنگ کشورها عوامل مهمی همچون افزایش اوقات فراغت و افزایش درآمد خانوارها بیش‌از نیازهای زندگی آنان دخالت داشته است
اهمیت صنعت گردشگری امروزه به حدی است كه به عنوان بزرگ ترین صنعت خدماتی جهان درآمده و سالانه میلیون ها نفر گردشگر در سرتاسر جهان با انگیزه های گوناگون در حال جابجایی و سفر می باشند. ومهم ترین فضاهایی كه در میان مقصد های گوناگون مورد توجه و بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار می گیرند شهرها می باشند. فضاهای شهری از دیرباز جذاب ترین فضاها را تشكیل می داده اند زیرا كه شهرها از پیشرفته ترین و كامل ترین قرارگاه های انسان محسوب می شوند و در بردارنده مراكز مهم اقتصادی، علمی، تفریحی، پزشكی و غیره هستند و افزون بر این ها از جاذبه های طبیعی و تاریخی نیز برخوردارند. به همین خاطر مهم ترین كانون های جذب گردشگرانند. در اغلب كشورها، شهرداریها بزرگ ترین نقش را در توسعه گردشگری شهری دارند چرا كه شهرداری در سازماندهی و شكل دهی به شهر، مهم ترین دستگاه می باشند و این ارگان در مناطق مختلف دنیا در پرتو اختیارات و مدیریت قوی كه از آن برخوردارند، اقدامات جدی برای جذب گردشگران به عمل می آورند و با ایجاد مناظر زیبا و بازسازی فضاهای كهن شهری اقدام به جذب هر چه بیشتر گردشگران داخلی و خارجی می كنند. در ایران شهرداریها گرچه در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی ها نمی توانند وارد شوند، اما می توانند در طراحی، آماده سازی و مدیریت بهره برداری سایت های گردشگری نقش مهمی داشته باشند. در این نوشتار تلاش می شود تا با مروری بر ادبیات گردشگری شهری و به مطالعه و بررسی تاثیرات گردشگری بر شهرها و نقش شهرداری ها در توسعه آن پرداخته شود نهادهای مختلفی در زمینه انواع مختلف گردشگری ایفای نقش می کنند، البته هر چه دولتها غیر متمرکزتر باشند سهم سازمانهای محلی در این زمینه بیشترمی‌شود. مشارکت بیشتر مدیران و مسئولین محلی در زمینه برنامه ریزی توسعه پایدار گردشگری موجب افزایش سهم شرکتهای محلی از منافع حاصل از جمله درآمد و اشتغال می‌گردد
دستگاههای محلی و سازمانهای مرتبط با بخش گردشگری با ایجاد سازگاری و هماهنگ نمودن منافع گروههای مختلف ازجمله جامعه محلی، بنگاههای فعال در صنعت گردشگری و مصرف کنندگان گردشگری، برای حفظ ثروت طبیعی و میراث اجتماعی یک مقصد می‌تواند تأثیرات منفی یک برنامه گردشگری راکاهش دهد. امروزه برنامه‌های توسعه گردشگری بدون توجه به تمایلات، توانمندی‌ها، ارزشها و قابلیت‌های جامعه، امکان توفیق ندارد. توریسم و ایجاد زیر ساخت‌ها علاو بر جذب گردشگران، به صورت غیر مستقیم باعث اثرات مفید اقتصادی و افزایش اشتغال می‌شود. اشتغال در گردشگری به گونه‌ای است که قابلیت استفاده از فناوری به جای نیروی انسانی بخصوص در ارائه خدمات بسیار کم است. بنابراین جایگاه سازمانهای محلی در امر توسعه گردشگری بسیار مهم است، عملکرد هریک از بخشهای مختلف این سازمانها در پیشرفت امور مربوط به فعالیتهای توریسم شهری مؤثر می‌باشد و شهرداریها به عنوان سازمانی مردمی با مسئولیت مدیریت خدمات شهری، نقش کلیدی در توسعه صنعت توریسم شهری ایفا می‌نماید. شهرداریها به سبب مردمی بودن و در راستای مدیریت وارائه خدمات مناسب شهری، نقشی به سزا و مؤثر در امر توسعه توریسم و ایجاد و گسترش اماکن توریستی وفعالیت‌های وابسته به آن دارد
با نگاهی به شرح وظایف شهرداریها می‌توان دریافت که در بندهای ۱، ۲، ۲۵، ۲۶ و ۲۷ از ماده ۵۵ وظایفی در شهرداریها مشخص شده است که می‌تواند کمک شایانی در راستای توسعه توریسم باشد و بدون شک با توجه به برخورداری شهرداریها و اهرم مدیریت شهری، این امر قطعاً محقق خواهد شد. از طرف دیگر بند ۲۲ ماده ۵۵ شهرداریها، تشریک مساعی با فرهنگ در حفظ ابنیه و آثار باستانی شهر و ساختمان‌های عمومی شهر و مساجد و… را به صورت مستقیم یکی از وظایف شهرداریها اعلام می‌دارد. بنابراین شهرداری تا حدودی و با اندکی اغراق مؤثرترین واحد در امر ایجاد زیرساخت‌های گردشگری، ترویج و توسعه آن می‌تواند باشد
براساس ماده ۱۶۹ برنامه پنجم توسعه شهرداریها موظفند در راستای تدوین و ترویج الگوهای معماری و شهرسازی اسلامی ـ ایرانی نسبت به مناسب‌سازی معابر و فضاهای عمومی شهری اقدام نمایند
بنا براین می‌توان گفت با توجه به قانون شهرداریها و مواد قانونی برنامه‌های پنج‌ساله توسعه، شهرداریها نقش بسیار مهمی در رونق گردشگری شهری داشته و زمینه‌های قانونی این امر نیز همچنان که ذکر گردیدند، فراهم است
بر این اساس به منظور بهبود عملکرد شهرداری در توسعه توریسم و تدوین یک استراتژی منطقی و مناسب، با فهرست مهمترین نقاط ضعف و قوت، به منظور استفاده از برتری های نقاط قوت و کاهش ضعف ها و فرصت ها و تهدیدها، به منظور استفاده از پتانسیل ها و فرصت ها در راستای خنثی کردن تهدیدهای پیش روی پرداخته می شود
مسافرت‌های شهری گام اول توسعه گردشگری وصنعت توریسم است.اگرچه کشور ما ازلحاظ پتانسیل های طبیعی وتاریخی جز 10 کشور تاریخی نخست دنیا ست، اما بدون برنامه ریزی درست استفاده از این نعمت خدادی غیر ممکن است
عده‌ای از کارشناسان توریسم معتقدند توریسم شهری زیربنای توسعه شهری وگردشگری محسوب می‌شود
به عبارت دیگر اگر به جای سرگردانی مردم در خیابان‌های شهر به ویژه شهرهای بزرگ بتوان سفرهای هدفمندی را طراحی کرد که هم شهروندان را با فرهنگ شهری آشنا کند و هم سفر را نهادینه کند، پس از مدتی می‌توان به توسعه سفرها از درون شهرها به درون کشور امیدوار بود و این حرکت گام به گام می‌تواند به نهادینه کردن توریسم و توجه به زیرساخت‌های آن که ازجمله توسعه شهری است بانجامد
. اصولاُ صنعت توریسم در صدد است تا با افزایش جاذبه های گردشگری درشهرهاواماکن تاریخی ومناظرطبیعی و نیز ارائه امکانات و خدمات بهینه به گردشگران، میزان اقامت گردشگران را در مراکز توریستی افزایش داده و از این طریق به افزایش میزان درآمد دست یابدتاازاین رهگذر به توسعه شهرها وکشور برسد.
برای رسیدن به این هدف و ایجاد یک صنعت پایدار توریستی، متخصصین صنعت توریسم از «مثلث پایدار صنعت توریسم» یاد می کنند که شامل سه ضلع به نامهای C, B ,Aمی باشد.
ضلع C شامل: بهداشت روانی و اجتماعی، امنیت و کیفیت بالای خدمات وحفظ محیط زیست وتوسعه پایدار
ضلع B شامل: آموزش، تفریح و هیجان
ضلعAشامل: ارتقاء فروش، تصویر سازی و ایجاد انگیزش می باشد
توجه به موارد مطروحه در این مثلت ضمن ایجاد رضایت مندی در توریست ها، موجب افزایش مدت اقامت آنان شده و در نتیجه به کسب درآمدهای بیشتر از بخش توریسم منجر خواهد شد
گردشگری شامل همه خدمات و ویژگی هایی است که در کنار هم قرار می گیرند تا آنچه مسافر می خواهد، فراهم آورند ولی سرآمدترین نوع گردشگری ، گردشگری شهریست. بطوری که با توجه به جایگاه ویژه شهر، در بسیاری از کشورهای موفق در این صنعت، شهر پایه و اساس توسعه گردشگری است. ایجاد و توسعه فضاهای شهری مناسب، بازسازی فضاهای ظاهراً متروک و مرده به قصد زنده کردن جنبه های کهن جامعه از جمله آثار توسعه گردشگری شهری است. بدین منظور بسیاری از شهرها درصددند تا از ویژگی ها و امکانات خاص شهر خود سود برده و از مزایای جلب توریست شهری بهره گیرند.
فضاهای شهری در شهرهای معاصر را می توان به دو دسته تقسیم نمود
الف- فضاهای مدرن یا جدید نظیر پارک ها، مراکز فروش مدرن، فرهنگسرا ها، میادین و
ب- فضاهای سنتی نظیر بازارها، امام زاده ها، گورستان ها، باغ ها، مساجد و سایر اماکن تاریخی
از این منظر، تاثیر گردشگری بر کالبد فضاهای شهری نیز قابل تقسیم به صورت ذیل است
ایجاد فضاهای شهری بر اساس فعالیتهای جدید و تأکید بر توسعه فعالیتهای گردشگری و ایجاد جاذبه های بیشتر برای ماندگاری مسافران همراه با توسعه هسته‌های کار و فعالیت با هدف توسعه موزون شهر و پیوند کار و سکونت در تمام منطقه شهری و ایجاد یک نظام چند هسته‌ای، انعکاس تجربه‌ها و درس‌های نظری و عملی است که از کلان‌شهرها و شهرهای جهان می‌توان آموخت و به کار گرفت. ایجاد و توسعه انواع مراکز اقامتی مدرن، فضاهای تفریحی و سرگرمی، فضاهای خرید بزرگ شهری، موزه ها و مراکز فرهنگی و هنری بویژه فرهنگ و هنر بومی با هدف توسعه گردشگری موجب بهره مند شدن ساکنین شهروگردشگران شهری از این خدمات خواهد بود
بافت‌های تاریخی کانون و هسته شهرها هستند. حیات این بافت‌ها طی سده های گذشته پایه بسیاری از آداب و رسوم و حتی فرهنگ موجود و نیز رونق اقتصادی شهر و منطقه بوده است. فضاهای شهری تاریخی قبل از همه وظیفه دارند تاریخ، هویت عینی و ذهنی شهر را حفظ کنند و در زندگی جاری سازند. پاسدار همه خاطره‌ها و یادمان‌ها بوده و از این رو باید فعالیت‌هایی را در کالبد خود جای دهند که با هدف یاد شده انطباق یابد
چنین فضاهایی با توسعه فعالیت‌ها و فضاهای گردشگری در حفظ بناها و عناصر تاریخی خود موفق می‌شوند و حضور روز و شب شهروندان و گردشگران را امکان‌پذیر می‌سازند. حضور مردم، جوانان و نوجوانان، جشن‌ها، انواع گردهم آیی های اجتماعی، برپایی نمایش‌ها و معرفی فرهنگ‌های گوناگون با برپایی مراسم و جشن‌ها، اشکال گوناگون تعاملات اجتماعی و فرهنگی است که در رشد و ارتقای فرهنگ ،توسعه و دانش یک شهر و ملت موثر است ومی تواند زمینه‌ساز رشد صنعت گردشگری و جلب گردشگران داخلی و خارجی شود. از این رو اقتصاد مرا کز تاریخی شهر با صنعت و فعالیتهای گردشگری شکل می‌گیرد و حیاتی تازه می یابد.
در زمان معاصر با شناخت عوامل اصلی تخریب بافت‌های با ارزش تاریخی و سازگاری واژگان نوین طراحی معماری با زبان کهن معماری بومی می‌توان در جهت بهبود محیط شهری و جهت‌های توسعه آتی آن نقش‌آفرین بود. فلسفه احیا و دوباره‌سازی اندام‌های صدمه‌دیده و فرسوده شهرها، ریشه در همین جایگاه دارد و به نظر می‌رسد یکی از موثرترین راهکارها در احیا دوباره بافت‌های تاریخی، ایجاد فعالیت های مجدد در این مناطق با توجه به توانایی‌های فیزیکی و کالبدی آن هاست
طراحی مسیرهای پیاده گردشگری با هدف حفاظت از بافت و رونق بخشیدن به صنعت گردشگری یکی از مهمترین اقدامات برای زنده‌سازی این بافت‌ها به شمار می‌رود. زیرا از آن جا که نتایج مثبت این اقدام از سوی ساکنان و بهره‌برداران این مناطق، درک می‌شود می‌تواند مداخله و مشارکت آگاهانه آن ها را برای بهسازی و اصلاح بافت برانگیزد. ارزش این بافت‌های کهن چنان است که هم اکنون و با محدودیت امکانات ضروری، توانسته‌اند بسیاری از گردشگران را به خود جذب کند. بنابراین ساماندهی و احیای این مراکز شهری با استفاده از پیاده روها علاوه بر تحقق هدف حفاظتی این بافت‌ها به دلیل ارتقای کیفی فضاهای مربوطه و تجهیز مناسب آن ها نه تنها نیازهای ساکنان به فضاهای مطلوب شهری برای زندگی جاری را تامین می‌کند، بلکه چرخ‌های توسعه گردشگری در این بافت را فعال می‌کند و این امر نه تنها موجب افزایش هویت اجتماعی و فرهنگی مجموعه بافت می‌شود، بلکه راهکارهای موثر و تجربه شده برای ایجاد و بازتولید عرصه‌های عمومی و هویت از دست رفته و خاطرات زدوده شده از بافت‌های تاریخی شهرهای ایران است و باعث ایجاد توسعه ای پایدار در شهرها می شود
به طوری که روند تصویب قوانین وتاسیس سازمان های اولیه مربوط به امور سیاحتی وگردشگری کشور نشان می دهد ، فعالیت آن ها در آغاز در وزارت کشور بوده وسهم عمده ای از سرمایه ودارایی آن ها در اختیار شهر داری ها قرار داشته است . اما با تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ،نقش شهر داری ها به طور رسمی وقانونی در این زمینه کاهش یافته ، در حالی که وظایف آن ها در عمل افزایش پیدا کرده است .
· ضرورت دارد وزارت کشور وسایر دستگاه های ذیربط نسبت به بازنگری وظایف شهردارها ازطریق اصلاح قانون اقدام و به شهرداریها ردیفی از بودجه ملی و یا استانی تخصیص دهند تا شهرداری ها به عنوان یکی ازمتولیان اصلی گردشگری شهری بهتر بتوانند به گردشگران خدمات ارائه کنند
همچنانکه تفکر و نگاه توسعه‌ای در استان اردبیل به صنعت گردشگری به شکل منطقی و اصولی لنگ می‌زند و ما نتوانسته‌ایم در این زمینه به یک راه حل منطقی برسیم
هر چند در استان اردبیل استعدادهای بی‌نظیری در حوزه گردشگری اعم از تاریخی، طبیعی، اکوتوریسم و... وجود دارد اما نتوانسته‌ایم برای جامع این شرایط و برجستگی خاص با راهکار منطقی و پشتوانه تفکر توسعه‌ای یک مدل مناسب برگزیده و بتوانیم در بخشهای مختلف موفق عمل کنیم
تا زمانی که همه دستگاه‌ها با نگاه فرا حوزه‌ای دست به دست هم نداده و در بخشهای مختلف مدیریت معقول و منطقی به انجام نرسد، ما نمی‌توانیم روند توسعه‌ای پایدار در صنعت توریسم انجام رسانیم .
بنده در زمان مسئولیت شهرداری اردبیل هر چه تلاش کردم تا سازمان مدیریت مستقل شورابیل را تأسیس کنم اما به دلیل برخی مخالفت‌ها و نگرش‌های سطحی امکان چنین امری میسر نشد در حالی که مجموعه‌هایی همچون شورابیل و نئور در اردبیل نیاز به مدیریت مستقل جامع گردشگری دارند
نباید به خاطر نارسایی‌ها در ارائه خدمات به گردشگران همه شهرداری را مزمت کنند چرا که شهرداری تنها یک مجموعه خدماتی است که در حد وسع و اختیارات خود می‌تواند انجام وظیفه کند اما در این باب همه باید پای کار بیایند و بستری را فراهم بیاورند تا با راهکار منطقی، همدلی و همفکری چاره‌جویی و رفع معایب انجام شود
شهرداری اردبیل با تنوع خدماتی که انجام می دهد بنده به این جمع‌بندی رسیدم که حوزه گردشگری یک حوزه فرا بخشی و فرا دستگاهی است که همه باید با احساس مسئولیت حضور موثر داشته باشند و در سالی که از جانب مقام معظم رهبری ، سال همدلی دولت و ملت نامگذاری شده است به رونق صنعت گردشگری به عنوان یک صنعت پردرآمد پای کار حاضر شده و با علاقمندی فعالیت‌ها را در مسیر درست به انجام برسانند.
صدیف بدری