مشهد دومين شهر پرجمعيت ايران پس از تهران است وجود حرم امام رضا(ع)، هشتمين امام مذهب شيعه، در اين شهر، سالانه بيش از 13 ميليون زائر را به مشهد ميکشاند. حوضه رودخانه کشفرود که شهر مشهد در آن قرار دارد، به خاطر شرايط مناسب طبيعي، از پيش از اسلام به عنوان يکي از مناطق مورد توجه براي سکونت در خراسان به حساب ميآمده که اين منطقه ابتدا مسکن اقوام غيرآريائي بوده است.
در نزديکي شهر فعلي مشهد شهري بنام توس وجود داشتهاست. در اسطورههاي ايراني بناي اصلي شهر توس را به جمشيد و تجديد بناي آن را به توس، پهلوان و سپهسالار ايراني نسبت ميدهند. توس در زمان خلافت عثمان بهطور کامل توسط اعراب فتح شد. در دوره اسلامي اين منطقه بخشي از ولايت توس به مرکزيت شهر تابران بود که آباديهاي سناباد و نوقان که بخشي از مشهد کنوني هستند را نيز در بر ميگرفت. صنايع غذايي، نساجي، شيميايي و کاني غيرفلزي و صنايع قطعه سازي وفولاد کشاورزي از عمدهترين صنايع مشهد به شمار ميآيند. مشهد دومين قطب توليد خودرو در ايران ميباشد.
از مراکز بزرگ تجاري اين شهر ميتوان به زيستخاور، الماس شرق، پروما، تابان، کيان و بازار رضا اشاره کرد.
به دليل وجود جاذبههاي فراوان تاريخي-مذهبي و فرهنگي در مشهد، درحال حاضر نيمي از هتلها و هتلآپارتمانهاي ايران در شهر مشهد قرار دارند. نمايشگاه بينالمللي مشهد امروزه بهعنوان بزرگترين و فعالترين نمايشگاه بينالمللي تجاري در ايران بعد از نمايشگاه بينالمللي تجاري تهران فعاليت ميکند. مشهد به علت همجواري با کشورهاي آسياي ميانه و موقعيت صنعتي سالانه ميزبان دهها نمايشگاه بينالمللي است. در حال حاضر مديريت سايت رسمي نمايشگاههاي ايران بعهده نمايشگاه مشهد ميباشد.
بر طبق آمار ارائه شده روزانه بیش از ۸۰۰هزار دستگاه خودرو در شهر تردد میکند که این تعداد خودرو عامل ۷۰ درصد آلودگی شهر مشهد است . در سطح شهر مشهد، روزانه ۴ میلیون و ۲۰۰هزار سفر درونشهری انجام میشود که در آن، یک میلیون و ۲۰۰هزار نفر مسافر جابجا میشود. در حال حاضر، تنها ۵۰ درصد این سفرها، با وسایل حمل و نقل عمومی انجام میگیرد. همچنین سالانه حدود ۴۰هزار خودرو به شبکه معابر شهری وارد میشود. در این میان، حدود شش درصد سفرهای درون شهری، با دوچرخه انجام میشود. ۱۲ ایستگاه سنجش آلودگی هوا در مشهد مستقر است که بیش از ۸۰ درصد از پهنه شهر را پوشش میدهد و برای پوشش صددرصدی به احداث پنج ایستگاه دیگر نیاز است.
حاشیه نشینی همیشه یکی از معضلات شهرهای بزرگ بودهاست. در این میان مشهد نیز از این معضل مستثنا نبوده و حتی دچار بیشترین آسیب نیز است. افزایش جاذبههای شهری و بی فروغ شدن زندگی در روستاها و امید به پیدا کردن کار در شهرها هر روز بر سیل مهاجران افزوده و پدیده حاشیهنشینی را در کلانشهرهایی همچون مشهد پررنگتر میکند.
بنا بر آمار سرشماری سال ۱۳۸۶ حدود ۸۸۳هزار نفر در مشهد اسکان غیررسمی داشتند که این تعداد در حال حاضر به حدود یک میلیون و ۲۰۰هزار نفر رسیدهاست. این میزان در مقایسه با جمعیت ۷میلیونی حاشیهنشین کشور، یک هفتم این تعداد را شامل میشود. ثبت یک سوم از جمعیت شهر مشهد به صورت حاشیهنشین نشاندهنده این است که مشهد بیشترین جمعیت حاشیهنشین کشور را دارد.
یکی از مهمترین دلایل افزایش حاشیهنشینی در مشهد مهاجرت روستاییان است.
بخش اعظمی از معضلات اجتماعی مانند کودکان فراری،کودکان کار، زنان کار،اعتیاد، مواد مخدر و سایر آسیبهای مربوط به آن با حاشیهنشینی در مشهد گره خورده و مشکلات این کلانشهر را دو چندان کردهاست. سرقت، نزاعهای دسته جمعی، اعتیاد، خرید و فروش مواد مخدر،تجاوز به عنف، فروش کودکان از جمله آسیبهایی است که شغل برخی از زنان و مردان این منطقه محسوب میشوند.
برای ساماندهی وضعیت حاشیهنشینی کارگروهی با محوریت معاونت مدیریت و توسعه شهری و روستایی وزارت کشور و با عضویت سازمان ملی زمین و مسکن تشکیل شده و یکی از اولویتهای این کارگروه، تدوین برنامه جامع توانمندسازی و پیشگیری از گسترش سکونتگاههای غیررسمی ایران است. برنامهریزیهای لازم برای اجرایی شدن سازوکارهای لازم در سایر محلهها و در پهنهای گسترده طی سه سال آینده انجام شدهاست.
بیکاری، فقر، اعتیاد، سرقت از پررنگترین معضلات اجتماعی شهر به شمار میروند. حاشیهنشینی و نبود اشتغال سبب افزایش فقر و در نتیجه اعتیاد و سرقت در این شهر شده است.
آمار طلاق در مشهد در سال ۱۳۹۳ نسبت به مدت مشابه سال گذشته آن ۳۵درصد افزایش داشتهاست. میانگین طول مدت زناشویی در طلاق در شهر مشهد ۵/۵ سال است.
در این میان عمدهترین دلیل طلاق در مشهد مسائل جنسی است. این مسئله ۶۰درصد علت طلاقها را به خود اختصاص دادهاست.
خشونت از دیگر آسیبهای اجتماعی شهر مشهد است؛کارشناسان شرایط اجتماعی گوناگونی از جمله بیکاری، نبود شادی و نشاط، تورم، خبرهای نگرانکننده، کاهش احساس امنیت، نبود آموزشهای لازم برای مهار خشم، پایین بودن آستانه تحمل و برخوردهای نامناسب در خیابان را از دلایل افزایش آمار خشونت و نزاع دانستهاند.
محمدرضا باقری،کارشناس ارشد روابط بین الملل دانشگاه فردوسی مشهد