رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در حاشیه بیست و ششمین کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل که امسال در شهر گلاسکوی انگلیس برگزار شد در خصوص وضعیت تعهدات ایران به پیمان اقلیمی پاریس تصریح کرد که جمهوری اسلامی پذیرش هرگونه تعهدی را مشروط به رفع همه تحریمها میداند.
علی سلاجقه ضمن تاکید بر اهمیت موضوع محیط زیست و گرمایش زمین برای ایران و به ویژه دولت سیزدهم، با اشاره به اینکه رئیس جمهور بارها تاکید کرده اند که محیط زیست جزو «حقوق عامه» است و «توسعه فرع و محیط زیست اصل است» و همچنین سابقه روشن علاقه و اهتمام آقای رئیسی در دوران ریاست قوه قضائیه به مسائل محیط زیستی، آقای رئیسی را هوادار سرسخت محیط زیست معرفی کرد.
تحریمها بیشتر در ایران آهنگ پیشرفت طرحها و پروژههای را مقداری کند نموده است، البته در مسائل مربوط به محیط زیست نتایج سوء همین کند شدن مسیر پیشرفت و توسعه پایدار برای جامعه جهانی کم هزینه نخواهد بود. تخریب محیط زیست به عنوان "میراث مشترک جهانی" یکی از اثرات سوء و غیر قابل جبران تحریمها است.
زمانی که مشکلات مالی ناشی از تحـریم هـا ملتها را بـه سـمت فقـر سـوق دهـد، دور از واقع بینی است که آنها مراقب مسائل زیست محیطی باشند. وقتی اقتصاد یک کشور ضعیف شد، منطقی است که مسائل زیست محیطی در بین دیگـر مسـائل اولویـت کمتـری داشته باشد.
علی رغم اینکه رئیس مرکز نوآوری و فناوری منابع طبیعی سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور معتقد است که ایران از حدود هفت سال پیش که تصمیم گرفت تا سال ۲۰۲۵ به طور داوطلبانه ۴ درصد تولید گاز دی اکسید کربن را کاهش دهد، اما به دلیل چالشهای جدی ناشی از تحریم ها، گام موثری را نتوانسته است در راستای تحقق آن بر دارد، اما رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در جدیدترین اعلام رقم خود با اشاره به خاموش شدن مشعلهای گازی پالایشگاه بیدبلند خلیج فارس از کاهش ۸ تا ۱۰ درصدی گازهای تولیدی گلخانهای ایران خبر داده است.
ایران کشوری است که سالهاست با موضوعی، چون تحریم آشناست و چگونگی برخورد با اینگونه ابزارهای فشار را شناخته و با آن سازگار شده است. کارشناسان معتقد هستند ایران در صورت رفع تحریمها و حمایتهای فنی و مالی بین المللی میتواند در یک بازه زمانی ده ساله تا ۱۲ درصد تولید گازهای گلخانهای را کاهش دهد. اعمال تحریمهای بین المللی نسبت به کشورها، به ویژه کشورهای درحال توسعه، با توجـه بـه میزان و گسـتره تحـریم مـی توانـد آثار متعددی بر سه حوزه محـیط زیسـت، انـرژی و انتقـال تکنولوژی داشته باشد.
در زمینۀ محیط زیست با توجه به ضرورت همکاری، هماهنگی و مسـئولیت مشترک جامعه بین المللی، کشور تحریم شده ضمن اینکه با تنزل شاخصهای حفاظت از محیط زیست، حـق دسترسی شهروندان بر محیط زیست سالم را در معرض تهدید قرار میدهد، دریافت کمکها و حمایتهای مـالی و علمـی را نیز با محـدودیت جدی مواجـه میکند.
تحریمهای اقتصادی اغلب به دلیل اثرات منفی بر حقـوق بشـر مـورد انتقـاد قـرار میگیرند، زیرا که مشکلات زیست محیطی ارتباط مستقیمی با سطح توسعه یافتگی و نیز مشـکلات اقتصـادی در کشورها دارند. امـروزه بهـره منـدی انسـان هـا از محیط زیست سالم، پاک، عاری از آلودگی، متوازن، ایمن، مناسـب دلپـذیر و گـوارا یـک حـق بنیادین است.
بر اساس بیانیه استکهلم «حق بر محیط زیسـت بـه حـق بهـره منـدی انسان از آزادی و رفاه و شرایط مناسب زندگی است، در محیطـی کـه بـه وی اجـازه زنـدگی بـا حیثیت و سعادتمند را میدهد «تحریم علمی، فنی و اقتصادی کشـورها، رونـد تخریـب محـیط زیسـت را تسـریع مـی نمایـد. سلاجقه در خصوص توافق پاریس و چگونگی حضور ایران در این توافقنامه از کشورهای توسعه یافته به دلیل عدم پایبندی به تعهدات خود در زمینه کمکهای مالی و فنی به کشورهای در حال توسعه انتقاد کرده و گفته است «کشورهای ثروتمند که خود با بهره کشی از محیط زیست ثروتمند شده اند اکنون به کشورهای فقر فشار وارد میکنند و در واقع میخواهند هزینه نابودی محیط زیست را کشورهای فقیر بپردازند.»
تغییرات آب و هوایی، به عنوان تعهد کشورهای توسعه یافتـه در برابـر کشـورهای درحـال توسـعه و کمتر توسعه یافته ذکر شده است. این تعهد بیش از همه ناشی از اصل بنیادین» مسئولیت مشترک امـا متفاوت «کشورها در امر حفاظت از محیط زیست است، اعمال تحریمهای فرا قطعنامهای یکجانبـه از سوی کشورها و برخی سازمانهای بین المللی ازجمله اتحادیه اروپا، مانع بزرگی در تحقـق ایـن اصل محسوب میشوند. طبیعی اسـت کـه کشـور تحـریم شـونده نمـی توانـد در ارتقـای کیفیـت محیط زیست و رشد و توسعه و تکنولوژی، موفق عمل نماید. رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در حاشیه بیست و ششمین کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل با اشاره به تحریمها اظهار کرده است «در وضعیت فعلی حتی اگر ما کاملاً هم وارد این قرارداد شویم، نخواهیم توانست از منافع آن استفاده کنیم، زیرا مانع اصلی تحریمها هستند که اجازه نمیدهند. وقتی ما نمیتوانیم از ظرفیتهای یک پیمان بین المللی استفاده کنیم، چطور خودمان را متعهد کنیم که داشتههای فعلی که زندگی ما را تضمین میکنند رها کنیم، در حالی که منافعی عاید کشور ما نمیشود.»
به طور کلی افزایش انواع آلودگیهـا و نـاتوانی کشـور در اسـتفاده بهینـه از ظرفیـت هـای بـین المللـی، رونـد پاسخگویی مناسب به مشکلات زیست محیطی را آهسته نموده و این امر خـود منجـر بـه کـاهش کیفیت حیات و سلامتی مردمان کشورهایی از جمله ایران خواهد بود که در معرض تحریم قرار دارند.
تحـریم هـای اقتصـادی بـا اعمـال ممنوعیـت هـا بـر صادرات و واردات مشکلاتی را بر تأمین مـواد غـذایی، آب آشـامیدنی سـالم، دارو و تجهیـزات پزشکی، سوخت و... کشور هدف ایجاد میکند و از ایـن طریـق بـر حـق سـلامت کـه یکـی از مظاهر آن استفاده مطلوب از محیط زیست اسـت اثـر مـی گـذارد. در سـال هـای اخیر با افزایش کمیت و شدت تحریمهای بین المللی علیه ایران اثرات منفی آن بر سطح سـلامت شـهروندان ایرانـی و نیـز سـطح سـلامت محـیط زیســت نمـود بیشـتری پیـدا کـرده اسـت.
در زمینۀ انتقال تکنولوژی، کشورهای تحریم کننده با محدودیت یا ممنوعیت انتقال دانش و تکنولوژی علاوه بر نقض حق توسعۀ کشور تحریم شونده، تعهد خود به انتقال تکنولوژی را که در برخی معاهدات زیست محیطی و غیر زیست محیطی پذیرفته اند، نادیده میگیرند.
این موارد میتواند موجبات مسئولیت بین المللی کشورهای تحریم کننده را به ویژه در تحریمهای یکجانبه، فراهم آورد. به دلیل ناعادلانه بودن این تحریمها و تأثیرات منفی تحریمها بر صنعت و اقتصاد ایران، اقامه دعوای بخشهای تحریم شده از قبیل شرکتهای نفت، گاز، پتروشیمی، کشتیرانی و... در مراجع داخلی و بین المللی از جمله دیوان دادگستری اروپا و نیز دیوان اروپایی حقوق بشر، طبق قواعد حقوق بین الملل مانند نقض معاهدات سرمایه گذاری، معاهدات مودت و دیگر قواعد و اصول اساسی حقوق بین الملل یکی از راهکارهای پیشنهادی جهت دریافت غرامت تحریمهای یکجانبه، دریافت تکنولوژیهای نوین در صنایعی غیرهستهای بخصوص در زمینه استفاده از انرژیهای تجدید پذیر خورشیدی، زمین گرمایی و بادی میباشد که میتواند مورد بررسی و در دستور کار مقامات کشوری، دیپلماتهای بین المللی و مجامع حقوق بشری بی طرف قرار گیرد.
عباس جعفری
کنشگر اجتماعی و فعال محیط زیست