تابناک/به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، یکی از اعیاد بزرگ مسلمانان عید قربان است که در آن حاجیان به پاس زیارت خانه خدا موظف هستند که قربانی انجام دهند و به دیگر مسلمانان نیز توصیه شده که حتی با قرض کردن در این کار شریک شوند به عنوان نمونه رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در پاسخ سؤال فردی که پرسید: یا رسول اللّه! عید أضحى فرا می‌رسد و من بهاى قربانى ندارم؛ پس آیا اجازه دارم قرض بگیرم و قربانى کنم؟ حضرت فرمود: قرض بگیر و قربانی کن؛ زیرا آن قرضی است ادا شدنى (یعنى این قرض را خداوند سبحان ادا مى‌‌کند چون در جهت رضاى اوست)[1].
اهمیت قربانی آن زمانی بیشتر مشخص می‌شود که خدای متعال آن را در کنار کعبه که نماد توحید است قرار داده و از آن به عنوان قوام دهنده جامعه یاد می‌کند و می‌فرماید: «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْیَ وَالْقَلَائِدَ[مائده/97] خدا، [زیارتِ] کعبه، آن خانه با حرمت، و ماه‌های حرام، و قربانی‌های بی‌نشان، و قربانی‌های نشان‌دار را وسیله قوام و برپایی مردم قرار داد.»
آیات قرآن حکایت از این دارد که اولین قربانی توسط فرزندان حضرت آدم سلام‌الله‌علیه انجام شد آنچنان که خدای متعال در مورد آن می‌فرماید: «وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ[مائده/27] و داستان دو پسر آدم را به درستى بر ایشان بخوان، هنگامى که [هر یک از آن دو،] قربانی‌ای پیش داشتند. پس، از یکى از آن دو پذیرفته شد و از دیگرى پذیرفته نشد.» و بعد از آن در دیگر امت‌ها جریان پیدا کرد آنچنان که قرآن مجید به این موضوع اشاره کرده و می‌فرماید: «وَلِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَکًا لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ[حج/34] برای هر امّتی قربانگاهی قرار دادیم، تا نام خدا را (به هنگام قربانی) بر چهارپایانی که به آنان روزی داده‌ایم ببرند.» اما آنچه که سبب شد که عید قربان به عنوان یک مراسم ویژه در مراسم حج مسلمانان نمود پیدا کند موضوع قربانی کردن حضرت اسماعیل توسط حضرت ابراهیم سلام‌الله‌علیهما است.
خدای متعال در آیات 102 تا 106 سوره صافات به بخشی از زندگی حضرت ابراهیم علیه‌السلام اشاره کرده و از آن به عنوان یک آزمایش آشکار یاد می‌کند و می‌فرماید:«فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَى فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ*فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ*وَنَادَیْنَاهُ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ*قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ*إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِینُ [صافات/102-105]هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: «پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم، نظر تو چیست؟» گفت «پدرم! هر چه دستور داری اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت!»* چون هر دو تسلیم شدند و او را به پیشانى افکند،*او را ندا دادیم که: «ای ابراهیم!* آن رؤیا را تحقق بخشیدی (و به مأموریت خود عمل کردی)!» ما اینگونه، نیکوکاران را جزا می‌دهیم!* این مسلّماً همان امتحان آشکار است!»
در این ماجرا حضرت ابراهیم علیه‌السلام موظف می‌شود که فرزند خویش را در راه خدای متعال قربانی کند، این قربانی کردن حضرت اسماعیل سلام‌الله‌علیه نماد رفع تعلق حضرت ابراهیم خلیل نسبت به تمام ماسوی الله است و نمودی از تسلیم بودن محض آن حضرت در مقابل خدای متعال است، از این‌رو تمام افرادی که در مراسم توحیدی حج حضور داشته‌اند موظف هستند در روز دهم ذی‌الحجه، اقدام به قربانی کنند.
در حقیقت مراسم قربانی، آموزه‌ای است که نشان می‌دهد که یک فرد موحد باید همه دارایی‌ها و امکاناتش را به عنوان یک امانت الهی در راه خدای متعال هزینه کند، قربانی کردن نمادی از قطع دلبستگی و وابستگی‌ها و جلوه‌ای از ایثار مال و جان در راه محبوب واقعی و رضای خداوند متعال است؛ البته آنچه که از قربانی کردن و رسیدن به مقام قرب الهی به وسیله ذبح گوسفند، لحاظ شده قطع علقه‌های روحی و مالی است که باعث تقوای قلب و طهارت نفس می‌شود و انسانی که توانست از تعلقات خود را برهاند می‌تواند در وادی خدمت به جامعه قدم بگذارد و جامعه را صلاح و آبادانی بکشاند به همین خاطر است که در آیه قرآن از قربانی به عنوان قوام‌دهنده زندگی انسان یاد شده است.
با نگاهی دیگر می‌توان اینگونه گفت که ذبح قربانی نمادی از ذبح هواهای نفسانی در پیشگاه خدای متعال است، آنچنان که امام صادق علیه‌السلام در این زمینه می‌فرماید: «هنگام قربانی، گلوی هوای نفس و طمع را قطع کن»[2]، حکیم متاله رفیعی قزوینی، در بیانی شیوا به تببین این موضوع پرداخته و می‌فرماید: «قربانی در روز عید، صورتی دارد و باطنی؛ صورت آن کشتن حیوانی با صفات و ویژگی‌های خاصی است و باطن آن، کشتن نفس حیوانی است؛ زیرا انسان در مرتبه نفس حیوانی، با حیوان فرقی ندارد قربانی روز عید، اشاره به ذبح نفس حیوانی است، نه عقلانی.
اگر اسماعیل علیه‌السّلام ذبح می‌شد، لازم می‌آمد انسان قربانی شود؛ اما آنچه باید در سیر و سلوک محو شود، مقام حیوانیت است، نه مقام عقلانیت؛ زیرا مانعی در ساحت مقدس عقل، وجود ندارد؛ اما در قوه حیوانی مانع سیر إلی‌الله زیاد است. در فقه مسأله‌ای مطرح است که اگر حاجی قربانی نداشته باشد، باید ده روز روزه بگیرد (سه روز در حج و هفت روز پس از رسیدن به وطن). خود این اشاره است به اینکه اگر قدرت محو کردن جنبه حیوانیت خود را ندارید؛ پس دست کم با روزه گرفتن، مقام حیوانی را تضعیف و ناتوان کنید. همان‌گونه که قوای عقلانی خود را قوی و نیرومند می‌کنید، نفس‌های خود را بکشید که فرمود: «فاقتلوا انفسکم». مقام حیوانی را بکشید، نه روح و عقل را. تویی که نمی‌توانی حیوانیت خود را بکشی، به جای آن حیوانیت که در وجود تو است، حیوان دیگری را بکش که حکایت این معنا را بکند در منا توجه به این معنا داشته باش که اگر حیوانیت خود را می‌یافتیم، آن را سر می‌بریدیم و می‌کشتیم؛ حالا این حیوان را به جای او می‌کشم.»[3]
در آیات و روایات، هدف دیگری نیز برای قربانی بیان شده است و آن کمک به نیازمندان جامعه است، که خدای متعال در این زمینه می‌فرماید: «وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَکُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیهَا خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ کَذَلِکَ سَخَّرْنَاهَا لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ[حج/36] و شترهای چاق و فربه را (در مراسم حج) برای شما از شعائر الهی قرار دادیم؛ در آنها برای شما خیر و برکت است؛ نام خدا را (هنگام قربانی کردن) در حالی که به صف ایستاده‌اند بر آنها ببرید؛ و هنگامی که پهلوهایشان آرام گرفت (و جان دادند)، از گوشت آنها بخورید، و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن اطعام کنید! این گونه ما آنها را مسخّرتان ساختیم، تا شکر خدا را بجا آورید.» و یا در حدیثی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: «خداوند قربانی را مقرر و واجب کرده تا بینوایان و مسکینان از گوشت‌شان استفاده کنند و سیر شوند؛ پس آنها را اطعام کنید.»[4]
البته قربانی کردن در اسلام فلسفه‌های مختلف دیگری نیز دارد که پرداختن به آنها نیازمند وقت و نوشتار طولانی‌تری است که از اهداف این نوشتار خارج است، اما با توجه به این دو نکته‌ای که بیان شد به خوبی می‌توان نگاه جامعه اسلام را به این موضوع مشاهده کرد.
* حجت‌الاسلام محمدعلی کمالی‌نسب استاد حوزه علمیه قم